Xavf ostidagi irsiyat

Hali o‘zligini anglamay turib telefonga tikilgan, hali o‘smirlik yoshiga yetmayoq hayosizlikka o‘rganayotgan avlod; soatlab vaqtini televizor qarshisida, kompyuterdagi bema’no o‘yinlarni o‘ynab umrini sarf etayotgan, ko‘zlarida kasallik, tanasida tuz, ongida beparvolik yig‘ilib qolgan, yelkalari tekis emas - qunushib qolgan,  kitobsiz yashashga o‘rganayotgan nasl… Xavf ostidagi irsiyat…

Ekologiya haqida ma’ruzada o‘tirar ekanman ularga qarab yuqoridagi fikrlar xayolimdan o‘tdi.  E’tibor berib turibman. Hamma o‘z ishi bilan band. Mavzu zerikarli emas, zero ma’ruzachi o‘z vazifasini ado etmoq uchun jon jahdi bilan terlab ma’ruza qilmoqda. Eshitayotgan, e’tibor berayotganlar kam. Qo‘qqisdan lektor savolim bor deya auditoriyaga murojaat etdi:

-         Kim nosog‘lom farzandli bo‘lmoqchi?

Hamma e’tiborini lektorga qaratdi va auditoriyada shunday xitoblar yangradi:

-         Hech kim, albatta.

-         O‘ylab savol beryabsizmi?

Lektor jilmaydi va ikkinchi savolini berdi:

-         Kim nasl qoldirmaslikni istaydi?

Yuqoridagi so‘zlar yana auditoriyani to‘ldirdi.

“Unda meni eshiting, zotan men ekologiya haqida emas naslingiz, kelajagingizga xavf solayotgan muammolar xususida gapirayabman. Onggi past, jismonan nosog‘lom nasl istamasangiz meni tinglang”

Auditoriya tinchlandi. Telefonlar yig‘ishtirildi, yuzlarga jiddiylik kirdi. Ha, inson uchun nasl masalasi, kelajak avlod masalasi eng birinchi o‘rinda turadi. Sog‘lom avlodni voyaga yetkazish - eng katta maqsad bo‘lib turgan vaqtda iqlim o‘zgarishlarining, ekologik havf xatarning irsiyatga ham ta’sir etishini blogpost sifatida yoritishni men ham joiz deb bildim.

         Ekologik muammolarni sanashga hojat yo‘q, hamma yod biladi. Ammo, tashqi bo‘layotgan ekologik muammolar genga qanday ta’sir qila oladi, naslni qanday buza oladi, qanday qilib tashqi muhit insonning irsiyati buzilishiga sabab bo‘ladi degan savollar ko‘pchilikni qiziqtiradi.

        Haqiqat shuki, bizning irsiyatimiz juda kuchli muhofazalangan.  Yaxshiyamki, irsiy belgilar tashqi muhit ta`siriga chidamli bo`ladi.  Biroq, befarq bo‘lmang, organizm yashayotgan muhit sharoitiga qarab  irsiy belgilarning sifati o`zgarishi mumkin. Ya’ni turli xil mutatsiyalarga uchragan(kasal) genotip shakllanadi.

         Avvalo,  ekologiyaning fenotip(tashqi belgilar yig‘indisi fenotip deyiladi)ga ta’siri xususida to‘xtalib o‘taman. So‘ngi 25 yil davomida havo haroratining keskin isib ketishi natijasida aholi orasida teri raki kasalliklari ortdi. Iqlimning isishi gormonologik o‘zgarishlarni keltirib chiqarayotgani holda bolalarda voyaga yetish muddatdan oldin ro‘y berayotgani ham kuzatilmoqda. Buni olimlar gormonologik faollikning oshishi va moddalar almashinuvining tezlashuvi bilan izohlashmoqda. Hali 10 yoshga kirmayoq voyaga yetib qolgan bolalarning ko‘payishi dahshatini anglayabsizmi?!  Demak ko‘rayabmizki fenotipik o‘zgarishlar ham bizning naslimizni xatarda qoldirmoqda.

Genotipik(ichki belgilar yig’indisi) mutatsiyaga  esa olib keladigan sabablar turlichadir. Har xil turdagi ionlashtiruvchi nurlar, rentgen nurlari, ba'zi kimyoviy moddalar, ultrabinafsha nurlar mutatsiyaga sabab bo‘lishi mumkin. Xop, tabiatdagi nurlarga qarshi biz hech narsa qila olmaymiz. Biroq, e’tibor bering yaxshilar,  zararli nurlar chiqaradigan smartfonu planshetga termulayotgan bolangizga befarqligingiz nafaqat uning sog‘ligiga balki kelajagiga ham befarqligingizdur. Turli xildagi ionlovchi nurlar irsiyatga bevosita xavf soluvchi omillardir.  Axir kim naslining nosog‘lom, nuqsonli, imkoniyati cheklangan bo‘lishini xohlaydi?! Shubhasiz, hech kim!

Ammo, oxirgi yillarda  irsiy kasalliklar keng tarqalayotgani haqiqat. Hozir ularning ikki mingdan ortiqroq turi malum. Bolalar o‘limining sabablari orasida irsiy sabablarga aloqador o‘lim hollari 42 foizni tashkil etadi. Homiladorlikning birinchi uch oyi davomida ko‘riladigan bola tashlash hollarining  ko‘p qismi tashqi muhitning o‘zgarishlariga bog‘liqdir.

Iqlimni o‘zgarishi irsiyatni o‘zgarishiga sabab bo‘layotganini ko‘rib chiqdik. Ekologiyaga nisbatan yaxshi munosabatda bo‘linsa, iqlim o‘zgarishlari va oqibatlari kamayadi. Ammo shunday ekologik buzilishlar borki biz  texnika asrida bu ekologik muammolarni hal qilishga ojizmiz.  Masalan, zavod va konlardan chiqayotgan turli zararli moddalar nafas yo‘llarining nasldan naslga o‘tadigan xastaliklarini(masalan allergiya, astma) , suyak raki kabi kasalliklarni keltirib chiqarayotgani kelajagimiz nechog‘lik xavotirda ekanini isbotlaydi. Bu zararlarni kamaytirish uchun ter to‘kayotgan ximik-u biologlarning ilmlariga ilm so‘rab qolamiz. Biz esa hech bo‘lmaganda nasldan-naslga o‘tadigan kasalliklarni rivojlantirmaslik uchun bolalarni jismoniy sog‘lamlashtirish, ovqat sifatini yaxshilash, chiniqtirish, yuqimli kasalliklardan saqlash, kuchli charchashni oldini olish, tabiiy muhit yaratib berish, turli nurlardan holi qilish masalalariga katta e’tibor berishimiz lozim.