Organizmning sirli sandig'i

Inson yaralibdiki, o‘zining tuzilishiga, qanday yaratilganidan tortib barmoqlarining sonining nega aynan o‘ntaligigacha qiziqadi. Qiziq, nega odam ajdodlariga o‘xshaydi? Odamning xarakteri ham, hattoki e’tiqodi ham ota-onaga o‘xshaydi ba’zan. Bu qanday ro‘y beradi? Axir ajdodlardan shu belgilarni olib o‘tadigan “nimadir” bo‘lishi kerakku. Ota-ona bilan bolaning qon gruppasi har xilu sochlarining rangi bir xil bo‘lgan holatlar ham mavjud.O’sha bizning irsiy axborotlarimiz saqlanadadigan “nimadir” qamday tuzilgan? Bu qanday jarayon o‘zi?

 Bugun litseyni bitirganimizdan buyon na meni, va na boshqa sinfdoshlarni yo’qlaydigan, sinfdoshlar bilan yig’ilsak ham kelmaydigan bir sinfdoshimiz yo’qlab kelibdi mani, Universitetga, yuqoridagi savollarga javob izlab. Shu sabab ham shu blogpostni yozishga azm qildim. Menimcha  shu sinfdoshimni qiziqtirgan ushbu savollar sizni ham qiziqtirgan. Aslida, meni Biokimyo yo‘nalishini tanlashimga turtki bo‘lgan narsa  mana shu savollar, mo‘jizalar,  O‘Zni ilmiy o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqdir.

Bilaman, meni o‘qiyotganlar ichida biologlar kam. Shu boisdan ham ajdodlardan bizga irsiy axborotlarni olib o‘tadigan o‘sha “nimadir”  haqida  ilmiy emas dehqonchasiga tushuntirishga harakat qilaman.

Har soniya sayin kashfiyotlar qilinmoqda. Shunday buyuk kashfiyotlardan biri fan olamida DNK(dezoksiribonuklein kislota ) ning tuzilishini kashf etilishi bo‘ldi desak adashmaymiz.

Avvalombor shuni e’tirof etish kerakki, DNK jamiki tirik mavjudotda va bir qancha viruslarda topilgan.  DNK –irsiyatning moddiy asosi hisoblanadi. Irsiyatning moddiy asosi deganda shuni tushunish kerakki, DNK da irsiy axborot saqlanadi, va mana shu irsiy axborot nasldan naslga beriladi. Ota – onada uchraydigan xislatlarning, o‘xshashliklarning farzandda ham takrorlanishi mana shu  DNKda saqlangan axborotga bog‘liqdir. Farzandlarga tashqi tuzilish, intellect, xarakter kabi hislatlar bilan bir qatorda hatto organizmda kechadigan  qon aylanish, ovqat hazm qilish kabi  fiziolgik jarayonlarda uchraydigan kasallik yoki holatlarning o‘tishi ham mana shu irsiy axborotning tashilishiga bog‘liq.  DNKda yozilgan axborotlar sig‘imi olimlarni , butun insoniyatni hayratda qoldiradigan darajada kattadir. Ma’lum bo‘lishicha, insonning bitta DNK molekulasida yozilgan axborot million jildli ensiklopediyani to‘ldirishga yetarkan. Tasavvur qilyabsizmi atigi qondagi yadroda joylashgan mittigina “ipchalar” da shuuuncha ma’lumotni saqlanishini?! Organizm va hujayra haqidagi barcha informatsiyalar hujayra yadrosidagi DNKda yozilgan bo‘ladi.  Shu sabab ham , DNKni majoziy ma’noda “Organizmning sirli sandig‘i” deb ataladi.  Men “ip”ga o‘xshatayotgan DNK qo‘sh spiralga o‘xshaydi. Buni tasavvur qilish uchun xayolingizga ikkita ilonning bir biriga zanjirsimon chirmashib yotganini tasavvur qiling.

DNKning qo‘sh spiral ekanligi ma’lum bo‘lishidan oldin  DNKning tuzilishi haqida juda ko‘p muammoli savollar bor edi, jumladan irsiy axborot DNKni qayerida joylashadi? Yadro shikastlanganda irsiy axborotlar ham buzilib ketmaydimi  va hokazo.

DNKning qo‘sh spiral tuzilishini insoniyatga tushuntirish ham juda murakkab hodisa bo‘ldi. Shuning uchun Uotson va Krik (DNKning qo’sh spiral tuzilishini kashf etgan ushbu kashfiyotlari uchun Nobel mukofotiga sazovor bo‘lishgan olimlar) o‘sha kezlari yangi qurilayotgan uylarning quruvchilari bilan uchrashib, ularga uy zinlarini aylana spiral shaklda qurishini iltimos qilishadi. Va olimlarga ana shu zinalar yordamida DNK zanjirining qaysi qismida azot asoslari, qaysi qismida uglevod,fosfor qoldiqlariyu irsiy axborot joylashganini ko‘rsatib tushuntirib berishadi. Bunga ko’ra zinani qo’l bilan ushlanadigan tutqichlari borku shu joy DNKning tashqi qismi bo’lib uyerda DNKning uglevod, fosfor qoldiqlari joylashadi. Zinani yuradigan joylarida nuklein kislotalar bor deb tasavvur qilvorsa bo’ladi. Aytganimdek , zinani spiral holini aynan tasavvur qilish uchun quyidagi rasmga qarang:.

                                      

Yuqoridagi rasmga qaraydigan bo‘lsak, qo‘sh zanjirning ichida A(Adenin)ning qarshisida T(timin), G(Guanin)ning to‘g‘risida esa C(sitozin) joylashgan. DNKda saqlanadigan axborot aynan mana shu azot asoslarida yozilgan bo‘ladi. Azot asoslari spiralning ichida turli ta’sirlardan holi qilib joylashtirilishi hali fan yecha olmagan sinoatlardan biridir. Mo‘jizani qarangki irsiy axborot aynan DNKning ichki qismida saqlanadi. Vaholanki, dezoksiriboza(uglevod) va Fosfor qoldiqlari zanjirning chetida joylashib turli ta’sirlarga uchrashi ma’lum. Irsiyatning yuqoridagi holatda saqlanib avlodlarga turli o‘zgarishlarsiz,mutatsiyalarsiz o‘tishi bu ham olam yaratilishining mo‘jizlaridan biri desak yanglishmagan bo‘lamiz.

 Ushbu saqlangan axborotning naslga naslga berilishida, shakllanishida biologic dogma(replikatsiya-transkripsiya-translatsiya) bosqichlari bosilib o’tiladi. Bu haqida batafsil yozish niyatim bor albatta.

         Ha yana ko’pchilikni qiziqtiradigan savol: “DNKni qo’l bilan ushlab, ko’z bilan ko’rib bo’ladimi?”. Ha, albatta. DNKni turli organizmlardan:o’simlikdan, hayvon(qoni)dan, odam(qoni)dan ajratib olinganda bemalol ko’rishimiz mumkin. J

DNK tahlili tufayli irsiy kasalliklarning aniqlanishi, da’volash chora tadbirlarining yo‘lga qo‘yilishi jamiyatda sog‘lom muhitning shakklanishiga olib kelmoqda. Hattoki zamonaviy texnologiyalar asosida homila xorionidan ajratib olingan suyuqlikni DNKsi o‘rganilishi natijasida tug‘ilajak bolaning irsiy kasal yoki sog‘lom tug‘ilishi aniqlanmoqda.

         DNK to‘g‘risida qiziqarli faktlar:

1.     DNK har bir tirik hujayradan topilgan.

2.     Har bir hujayra ichidagi DNK spirali tekislansa uzunligi 2 metrga yetadi.

3.     Genetik o‘xshashlik: Odamning DNKsi tarkibidagi nukleotidlar ketma ketligi Ichak tayoqchasi bakteriyasi bilan 7 %, chuvalchang bilan 21 %, Sichqon bilan 90 %, Shimpanza bilan 94-98% o‘xshash bo‘ladi.

4.     DNK hujayra yadrosidan tashqari mitoxondrya va plastidalarda ham mavjud bo‘lib , lekin irsiy axborotni o‘zida saqlamaydi.

5.     Butun odamzotning DNKsi 99% bir biriga o‘xshash bo‘ladi. Faqat 1 %gina bir biridan farq qiladi. Ota-onalarga esa bolaning DNKsi 99,8 foizgacha o’xshaydi.

  P.S: DNK haqida ko'p va xo'p yozish mumkin, maqolaga o'xshab qolmasin deb qisqartirdim.

  P.S.S: DNK haqida batafsilroq yozilgan maqolam "Ma'rifat" gazetasida chop etilgan edi.